Refereerbijeenkomst over invloed van de leefomgeving

Een omgeving die de gezondheid van mensen bevordert, kan dat?

Kan de leefomgeving onze gezondheid beïnvloeden? En zo ja, hoe dan? Die vragen stonden op 16 november centraal tijdens een drukbezochte refereerbijeenkomst van de Academische Werkplaats Publieke Gezondheid over het thema Kansen voor gezondheid in de leefomgeving.

@nders werken

Gezonde leefomgeving, gezonde mensen?
“Een actueel thema, ook vanwege de nieuwe omgevingswet”, opende Evelyne Linssen van de GGD Zuid Limburg de bijeenkomst. Zij gaf als eerste het woord aan Frank den Hertog van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Die wierp de vraag op wat dat zijn, gezonde mensen? Zeker nu het begrip gezondheid meer dimensies heeft gekregen. “We spreken niet meer over de afwezigheid van ziekte, maar over positieve gezondheid. Over wat je zelf nog kunt en de regie houden over je eigen leven.” Sprekend over onze omgeving, vertelde hij dat onderzoek aantoont dat de druk op de stad toeneemt. Het aantal ouderen in het buitengebied neemt toe, waar jongeren en welvarenden naar de stad trekken. Voor het buitengebied betekent dat minder voorzieningen, terwijl de stedelingen worden geconfronteerd met meer geluid en een dalende luchtkwaliteit. Het RIVM deed onderzoek naar wat nu de kenmerken van een gezonde stad zijn en stelde vier thema’s vast: sociale kenmerken, cultuur, beleid en fysieke inrichting. Zo kan de fysieke inrichting mensen verleiden om meer te gaan bewegen. Cultuur en sociale netwerken kunnen bevorderen dat mensen zich thuis voelen en bijdragen aan het welbevinden van mensen. Verder kan door integraal beleid de gezondheid van mensen op meer manieren bevorderd worden.

Meten van effecten
Maar hoe meet je nu hoe de leefomgeving de gezondheid van mensen beïnvloedt? Die vraag is niet zo eenvoudig te beantwoorden, bleek uit het verhaal van Hanneke Kruize, onderzoeker Gezonde Leefomgeving van het RIVM. Al zijn er wel tal van “tips en tricks” op diverse websites, zoals Platform Gezond Ontwerp en Atlas Leefomgeving. Hanneke Kruize benadrukte net als haar collega dat een integrale benadering meerwaarde heeft. Neem bijvoorbeeld de gevolgen van meer fietsen: dat draagt bij aan de luchtkwaliteit (minder CO2), is goed voor de gezondheid (minder overgewicht en depressies) en is goed voor de economie (minder files, betere bereikbaarheid). Inspirerende praktijkvoorbeelden van een gezonde leefomgeving zijn volgens Hanneke Kruize eveneens ruim voorhanden. Zo laten meerdere praktijkvoorbeelden zien dat groen en water kunnen bijdragen aan de gezondheid van mensen, want beiden nodigen uit tot meer bewegen, ontspanning en elkaar ontmoeten. Toch blijft de vraag hoe je het effect van interventies in de leefomgeving goed kunt meten. Bestaande methodieken waarin interventie- en controlegebieden met elkaar vergeleken worden, zijn lastig in te zetten. Het gaat immers vaak om een kleine populatie die zich moeilijk laat vergelijken met een groep mensen verderop. De lokale context speelt een te grote rol. Wel is inmiddels duidelijk dat het waardevol is om de gebruikers nadrukkelijk bij het ontwerp van de omgeving te betrekken en hen te bevragen. Dat doet het RIVM onder andere in het onderzoek PHENOTYOPE en het gebeurt bijvoorbeeld ook in het EU-project . “Lokaal maatwerk is nodig”, zei Hanneke Kruize, die de aanwezigen aanmoedigde om vooral met een gezonde leefomgeving aan de slag te gaan.

Mijn Gezonde Groene Loper
Een inspirerend praktijkvoorbeeld dichtbij huis is Mijn Gezonde Groene Loper, een afgeleide van de Groene Loper. “Het project A2 gaat om méér dan een tunnel”, zei Jos Geurts, gebiedsmanager van het Projectbureau A2 Maastricht. In Mijn Gezonde Groene Loper draait het om het leven van de mensen die boven de nieuwe tunnel in Maastricht wonen. Zij zagen tachtig procent van het verkeer onder de grond verdwijnen, waardoor sprake is van een daling van 70 á 80 procent van fijnstof en stikstofdioxide. Verder kregen zij er zes hectare openbaar gebied bij. Een gebied dat ontwikkeld wordt tot de Groene Loper en dat volop kansen biedt om de gezondheid van mensen te bevorderen. “Dat gebeurt in nauw overleg met de mensen die er wonen”, vertelde Jos Geurts. Want, zo weet hij uit ervaring, achter de tekentafels bestaan vaak hele andere gedachten over de inrichting van de leefomgeving dan bij bewoners. Vaststaat dat fietsers en voetgangers de meeste ruimte krijgen op de vijf kilometer lange loper; auto’s worden naar de zijkant verdrongen. In het ontwikkelen van de plannen voor het gebied, werd het spinnenweb van positieve gezondheid ingezet. Naast bewoners werden tal van partijen betrokken in zogeheten co-design sessies, variërend van wooncorporaties en zorginstellingen tot de NS. Bovendien is de Universiteit Maastricht inmiddels een onderzoek gestart naar de effecten van de Groene Loper op de gezondheid van mensen: de A2 Health Studie. De onderzoekster lichtte dit onderzoek zelf kort toe. Daarnaast wordt vanuit het project een relatie gelegd met de Sociale Agenda van de Provincie Limburg. “We willen onder andere kijken maar wat we voor elkaar kunnen betekenen als het gaat om mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt”, aldus Jos Geurts.

Mensen mobiliseren
Hoe kun je mensen mobiliseren en bij elkaar brengen door de inrichting van de omgeving? Dat is een vraag die het bureau Maurer United Architects zich standaard stelt, vertelde vervolgens Nicole Maurer van dit bureau. Aan de hand van enkele aansprekende voorbeelden uit binnen- en buitenland liet zij zien hoe het bureau die vraag steeds opnieuw naar de praktijk vertaalt. Onlangs werd het bureau tweede in de Ontwerpprijsvraag Who Cares met Ikigai, een ontwerp voor de wijken Geleen-Zuid en Kluis. De prijsvraag werd uitgezet door de Rijksbouwmeester en richt zich op nieuwe vormen van wonen, zorg en ondersteuning. In het ontwerp werkte Nicole Maurer samen met de GGD Zuid Limburg/academische werkplaats, arts M&G en manager Jeugdgezondheidszorg. Het ontwerp richt zich op de bewoners van beide wijken, met name de meest kwetsbare groepen. In het ontwerp wordt een nieuwe leefomgeving gecreëerd waarin zorg en wonen worden gecombineerd in ‘shared spaces’. Het gaat daarbij om publieke ruimten in en rondom de galerijflats. Door de ruimten anders in te richten wordt de sociale cohesie bevorderd en wordt het makkelijker om voor elkaar te zorgen, is het idee. Met participerend onderzoek wordt nagegaan of de zorg voor elkaar daadwerkelijk verbetert.

In discussie
Uitvoering van het ontwerp is op dit moment (nog) niet aan de orde. Maar het bood de aanwezigen wel de gelegenheid om hier in kleinere groepen over te discussiëren. Zo boog een groep zich over de inrichting van de binnenruimten, een tweede groep over de inrichting van de publieke buitenruimten en een derde groep over bewonersgedrag. Na een korte discussie, brachten de drie groepen verslag uit. Zo oordeelde de eerste groep dat het niet eenvoudig is om binnenruimten zodanig in te richten dat deze de gezondheid van mensen bevorderen. Het begint in ieder geval met een goede kwaliteit van licht en lucht en een gevoel van veiligheid. Ruimtes moeten eenvoudig toegankelijk zijn en daartoe uitnodigen; dode hoeken zijn taboe. Verder is het cruciaal om rekening te houden met wat bewoners belangrijk vinden, aldus de groep. Aan welke activiteiten denken zij zelf als het bijvoorbeeld gaat om elkaar te leren kennen? Wat bewoners willen, is altijd het uitgangspunt, luidde het advies. Jos Geurts en Nicole Maurer waren het daarover helemaal eens. De groep die zich boog over de inrichting van de publieke buitenruimte, oordeelde dat elementen als groen, water en bijvoorbeeld een beweegtuin de gezondheid van mensen kunnen bevorderen. Een voorwaarde is dat mensen hier zelf de activiteiten organiseren, oordeelde ook deze groep. De derde groep kwam tot eenzelfde oordeel: behoeften van bewoners vooropstellen, is een voorwaarde. “De rol van professionals is hoe zij het ontmoeten en voor elkaar zorgen kunnen faciliteren”, zei Evelyne Linssen. Nicole Maurer dankte daarop alle aanwezigen voor het meedenken. En daarmee eindigde deze refereerbijeenkomst over leefomgeving en gezondheid.